Kwestię wymiany uszkodzonego banknotu reguluje zarządzenie nr 31/2013 Prezesa Narodowego Banku Polskiego. Zgodnie z nim banki zobligowane są dokonać wymiany, jeśli w jednym kawałku zachowało się co najmniej 45% pierwotnej powierzchni banknotu i możliwe jest rozpoznanie nominału. Wymianie podlegają też – o czym wie stosunkowo mało osób – uszkodzone monety.
Jak NBP definiuje uszkodzony pieniądz?
Zarządzenie wyjaśnia, że wymianie podlegają:
- banknoty: postrzępione, naddarte, podklejone, przerwane, nadmiernie zabrudzone, zaplamione, odbarwione lub uszkodzone w inny sposób, w tym również wskutek umieszczenia na nich trwałego napisu, nadruku, rysunku lub innego znaku;
- monety oraz ich elementy (rdzeń i pierścień): mające w szczególności uszkodzenia typu mechanicznego, wytarte, o zmienionej barwie, skorodowane, w tym również uszkodzone wskutek umieszczenia na nich trwałego napisu, rysunku lub innego znaku.
Nie można się domagać wymiany zniszczonej monety na nową, jeśli uszkodzenie powstało przy wykorzystaniu urządzeń przemysłowych, stosowanych do deformowania monet poprzez ich pofalowanie, pocięcie, zdeformowanie kształtu lub zatarcie wizerunku monety.
Z punktu widzenia prawa nawet najmniejszy napis na powierzchni banknotu jest jego uszkodzeniem. Wielu z nas nie zdaje sobie z tego sprawy, ale mamy prawo odmówić przyjęcia takiego banknotu. To na jego posiadaczu ciąży obowiązek wymiany go na nieuszkodzony.
Jak i gdzie wymienić uszkodzony pieniądz?
W większości przypadków wymiany możesz dokonać BEZPŁATNIE w kasie dowolnego banku komercyjnego lub spółdzielczego działającego w Polsce oraz w oddziałach okręgowych NBP.
Banknoty, które uległy zniszczeniu w wyniku pożaru lub zawilgocenia (zbutwiałe) należy szczególnie starannie zabezpieczyć, żeby nie powodować większych ubytków ich pierwotnej powierzchni. Banknoty porwane lub posiadające niewielkie ubytki wystarczy włożyć do koperty lub podkleić taśmą.
W październiku 2020 r. weszło w życie zarządzenie Prezesa NBP z 17 września 2020 r. zgodnie z którym wymiany można dokonać także korespondencyjnie. W tym przypadku uszkodzone monety czy banknoty należy wysłać pocztą lub kurierem wraz z wnioskiem o wymianę do centrali NBP (Departament Emisyjno-Skarbowy, ul. Świętokrzyska 11/21, 00-919 Warszawa) z dopiskiem na kopercie "DES - wymiana". Osoba fizyczna może w ten sposób wymienić maksymalnie 2000 zł a należną kwotę otrzyma na wskazany we wniosku o dokonanie wymiany rachunek bankowy.
Od wspomnianej wyżej ogólnej zasady dotyczącej możliwości wymiany uszkodzonych pieniędzy są dwa odstępstwa: znaki pieniężne (banknoty lub monety) uszkodzone w wyniku badań wykonanych przez organy ścigania lub w wyniku działania zabezpieczeń zainstalowanych w urządzeniach do transportu pieniędzy przyjmowane są wyłącznie w oddziałach okręgowych NBP. W tym ostatnim przypadku musisz się liczyć z koniecznością wniesienia opłaty w wysokości 0,30 zł za każdy wymieniany znak pieniężny.
Opłata nie jest pobierana od osób, których pieniądze zostały uszkodzone w wyniku przestępstwa czy choćby jego usiłowania.
Zazwyczaj wymiana dokonywana jest „od ręki”, zwłaszcza jeśli uszkodzenie nie jest poważne (np. banknot został rozerwany, a następnie sklejony taśmą).
W niektórych przypadkach – np. kiedy występuje podejrzenie co do autentyczności banknotów czy monet, kiedy są one zanieczyszczone, zawilgocone, zbutwiałe lub kruszące się – konieczne jest przesłanie pieniędzy do centrali NBP. Wówczas musisz podać swoje dane personalne i kontaktowe oraz okazać dokument tożsamości w celu ich weryfikacji. O decyzji NBP zostaniesz powiadomiony przez bank, w którym chciałeś dokonać wymiany. W przypadku odmowy (NBP musi ją uzasadnić) otrzymasz z powrotem niewymienione banknoty czy monety.
Czy dostanę pełną wartość banknotu lub monety?
Niestety nie za każdy banknot lub monetę otrzymasz tyle, ile wynosi nominał. Zarządzenie prezesa NBP uzależnia wysokość wypłaconej kwoty od stopnia uszkodzenia znaku pieniężnego:
- 100% wartości dostaniesz:
- za banknoty przerwane na kilka części (maksymalnie na 9), sklejone lub niesklejone, jeżeli wszystkie części pochodzą z tego samego banknotu, nie posiadają ubytków powierzchni w miejscu przerwania i łącznie stanowią 100% pierwotnej powierzchni,
- za banknoty, jeśli zachowało się ponad 75% pierwotnej powierzchni w jednym fragmencie,
- za monety, a także dwa rozłączone elementy (rdzeń i pierścień), jeśli pochodzą z monety o tym samym nominale (nie musi to być dokładnie ta sama moneta);
- 50% wartości otrzymasz:
- za banknoty, jeśli zachowało się od 45% do 75% pierwotnej powierzchni w jednym fragmencie,
- za monety, jeśli istnieje przynajmniej jeden element (rdzeń lub pierścień).
W przypadku wątpliwości, czy za pieniądze przedstawione do wymiany powinna zostać wypłacona pełna czy tylko połowa wartości, są one przyjmowane przez bank i przesyłane do oceny w centrali NBP. Dzieje się tak często, gdy potargany banknot ma nierówne krawędzie kawałków, które się zachowały i trudno ocenić, czy spełnione są wymogi formalne.
O czym jeszcze trzeba pamiętać?
Przy wymianie znaków pieniężnych obowiązują pewne procedury, m.in. konieczność wypełnienia przez klienta wniosku o wymianę czy sporządzenia przez bank pokwitowania przyjęcia pieniędzy, które muszą być przesłane do oceny przez pracowników NBP. Niezbędne jest więc podanie danych osobowych (imię, nazwisko, adres) oraz złożenie podpisu. Jeśli banknot, który dostarczyłeś, był porwany, pracownik banku musi go skleić w Twojej obecności i umieścić odpowiednią adnotację (50% lub 100% wartości nominalnej).
Oczywiste jest, że wymieniane są wyłącznie autentyczne znaki pieniężne. W przypadku, gdy pojawią się podejrzenia, że banknoty lub monety są fałszywe, będziesz musiał wytłumaczyć, jak wszedłeś w ich posiadanie. Jeśli ekspertyza potwierdzi fałszerstwo, oczywiście nie dostaniesz ani grosza. Będzie Cię za to czekała seria pytań ze strony organów ścigania.
Dla uniknięcia nieprzyjemności i podejrzeń o puszczanie w obieg "fałszywek", najlepiej jest zgłosić się na policję z banknotem czy monetą budzącą wątpliwości.
Co z uszkodzonymi euro?
Wymienianie podlegają także inne banknoty, jednak nie jest to takie proste. Przede wszystkim musisz udać się do oddziału banku centralnego kraju, którego walutą jest posiadany przez Ciebie banknot. W przypadku euro będą to kraje strefy euro. Z tego wynika, że w Polsce nic nie załatwisz, nawet za pośrednictwem Narodowego Banku Polskiego. Uszkodzony banknot euro oznacza więc spore kłopoty, lepiej więc stanowczo odmówić przyjęcia go.
Warunki wymiany banknotów euro reguluje decyzja Europejskiego Banku Centralnego z dnia 19 kwietnia 2013 r. w sprawie nominałów, parametrów, reprodukcji, wymiany i wycofywania banknotów euro (EBC/2013/10).
Ogólne zasady są bardzo zbliżone do wymiany złotych. Na pełną wartość nominalną możesz liczyć tylko w ściśle określonych sytuacjach. Należy pamiętać o następujących kwestiach:
- wymienić można wyłącznie banknot, który zachował powyżej 50% pierwotnej powierzchni (jeśli jest to 50% lub mniej, jego posiadacz musi udowodnić, że pozostała część została zniszczona);
- na wymieniającym – w razie istnienia wątpliwości – ciąży obowiązek udowodnienia autentyczności banknotów, tytułu prawnego do ich posiadania, przedstawienia okoliczności powstania uszkodzeń (np. poplamienia tuszem);
- wymieniane są tylko banknoty, które zostały uszkodzone przypadkowo lub celowo, ale wymieniający działał w dobrej wierze (co nierzadko sam musi udowodnić); banknoty uszkodzone w niewielkim stopniu, te z dopisanymi adnotacjami, liczbami czy wyrazami, z zasady nie są uważane za uszkodzone celowo;
- jeśli bank uzna, że posiadacz banknotów zniszczył je celowo, to zatrzymuje banknoty u siebie, by nie wróciły na rynek lub ich właściciel nie podjął próby wymiany ich na nieuszkodzone w innym kraju;
- opłata za banknoty uszkodzone przez urządzenia zabezpieczające przed kradzieżą wynosi 10 eurocentów od banknotu i jest pobierana tylko w przypadku wymiany co najmniej 100 uszkodzonych banknotów. Bank nie zażąda jej uiszczenia w przypadku, gdy pieniądze zostały uszkodzone w związku z działalnością przestępczą.
Przy ilości banknotów będącej w obiegu oczywistym jest, że pieniądze są segregowane nie tylko przez ludzi, ale i specjalistyczne maszyny. Ciekawe, że te sprawdzone przez pracowników mogą być wydawane tylko w kasach, natomiast te zweryfikowane przez urządzenia jedynie w bankomatach.
Unikaj "podejrzanych" banknotów
Zważywszy na kłopoty związane z wymianą euro, trzeba unikać przyjmowania uszkodzonych banknotów w tej walucie. Zwłaszcza poplamionych tuszem, z nieregularnymi plamami w kolorach zielonym, fioletowym, niebieskim, czerwonym czy czarnym, intensywniejszymi przy brzegach banknotu. Mogą to być bowiem zabrudzenia powstałe po działaniu urządzeń zabezpieczających pieniądze przed kradzieżą. Niekiedy przestępcy usiłują wywabić plamy, stosując środki chemiczne, co prowadzi na ogół do wybielenia banknotu, zmiany jego kolorystyki. Dla własnego spokoju lepiej odmówić przyjęcia takiego znaku pieniężnego od sprzedawcy.
Podkreślmy, że zgodnie z zasadami obowiązującymi w strefie euro banknot zabarwiony przez urządzenie antykradzieżowe wymieniany jest na nowy tylko na wniosek ich pierwotnego posiadacza będącego ofiarą przestępstwa, w wyniku którego powstało zabarwienie.
Mam uszkodzone inne monety czy banknoty - co robić?
Możliwości wymiany czy "odsprzedaży" w Polsce znaków pieniężnych innych krajów są bardzo ograniczone. Nie załatwisz tego w żadnym polskim banku, NBP, czy w placówce dyplomatycznej kraju, którego uszkodzone banknoty posiadasz. Najpewniejszym rozwiązaniem problemu byłoby udanie się do danego państwa i kontakt z tamtejszym bankiem centralnym.
W Internecie można spotkać ogłoszenia firm, które oferują skup zagranicznych banknotów wycofanych z obiegu oraz tych nadal będących prawnym środkiem płatniczym, ale uszkodzonych. Zgodnie z deklaracjami na stronach internetowych, w zależności od stopnia uszkodzenia i waluty, uszkodzony banknot może zostać wymieniony na określony procent wartości nominalnej euro, funtów brytyjskich, franków szwajcarskich czy dolarów amerykańskich.
Nie zamieszczamy nazw i adresów internetowych konkretnych firm, gdyż nie możemy ręczyć za wiarygodność ich anonsów. Podpowiemy jedynie, że część z nich podaje adresy swoich siedzib, możesz się więc tam udać i samodzielnie ocenić atrakcyjność przedstawionej Ci oferty "odkupienia" uszkodzonych banknotów.
Otrzymałeś zniszczony banknot? Walcz o swoje!
Banki są zobligowane do wymiany zniszczonych banknotów i monet, choć w praktyce często uchylają się od realizacji tego obowiązku. Jeśli więc usłyszysz od pracownika, że dana placówka nie wymienia znaków pieniężnych, pamiętaj, że to nieprawda. Omówione rozporządzenie prezesa NBP jednoznacznie mówi, że wymiana uszkodzonych pieniędzy czy też przyjęcie ich i przesłanie do ekspertyzy w NBP jest obowiązkiem, od którego bank nie może się uchylać. Bank centralny wyjaśniał to już wielokrotnie przy różnych okazjach. W ostateczności możesz nawet złożyć skargę do Komisji Nadzoru Finansowego.
Podkreślmy raz jeszcze: banki działające w Polsce nie są zobligowane do pomocy w wymianie banknotów/monet w obcej walucie.
O ile bank ma obowiązek przyjąć uszkodzone znaki pieniężne, o tyle Ty możesz odmówić, jeśli w sklepie czy punkcie usługowym otrzymujesz resztę, przykładowo, sklejonym taśmą banknotem, nie podoba Ci się urwany róg banknotu. Warto korzystać z tego przywileju, bo to najwygodniejsze i najlepsze rozwiązanie. Może się bowiem zdarzyć, że uszkodzenia są celowe, by w ten sposób odwrócić uwagę od cech banknotu, które mogą wzbudzić podejrzenia co do jego autentyczności.
Wymiana uszkodzonych banknotów to kłopot dla tego kto je posiada, więc po co dodawać sobie zmartwień.
Na zakończenie wspomnijmy, że zupełnie odrębnym problemem jest wymiana pieniędzy, które zostały już wycofane z obiegu. W wielu krajach Unii Europejskiej można to zrobić w zasadzie w dowolnym banku. Podobnie jest w Wielkiej Brytanii, gdzie funty tracą ważność po 10 latach od zakończenia emisji danego wzoru, W Polsce monety i banknoty będące w użyciu w okresie PRL (przed denominacją) przestały być wymieniane w 2010 r. i dziś stanowią wartość muzealną. Dobrze zachowane ówczesne 100 zł (według przelicznika denominacji warte 1 gr) na licytacjach sprzedawane są za cenę wielokrotnie przewyższającą nominalną wartość.
