Emerytura po mężu/żonie: na jakich zasadach otrzymuje się świadczenie po zmarłym małżonku?

Emerytura po mężu? To możliwe

Jeżeli małżonek miał ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniał kryteria wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń, to po jego śmierci uprawnionym członkom rodziny przysługuje prawo do uzyskania świadczenia.

Co oznacza „ustalone prawo do emerytury”? Nabywa się je w chwili wejścia w wiek, w którym można przejść na emeryturę. Obecnie w przypadku kobiet jest to 60 lat, zaś w przypadku mężczyzn – 65 lat. Warunkiem jest oczywiście odkładanie składek emerytalno-rentowych w przeszłości.

Ale, co istotne, świadczenie przysługuje także bliskim osoby, która nie zdążyła przejść na „pełną” emeryturę, natomiast pobierała świadczenie przedemerytalne, zasiłek przedemerytalny czy nauczycielskie świadczenie kompensacyjne.

Świadczenie przedemerytalne należy się osobom, które tuż przed emeryturą utraciły (nie ze swojej winy) pracę i mają odpowiednio długi staż zawodowy (w przypadku kobiet: 30 lat, w przypadku mężczyzn: 35 lat). Świadczenie wypłacane jest do momentu osiągnięcia wieku emerytalnego (odpowiednio 60 i 65 lat) – od tej chwili świadczeniobiorca nabywa prawa do pobierania emerytury.

Emerytura po mężu to oficjalnie renta

Potoczne określenie „emerytura po mężu” czy „emerytura po małżonku” to tak naprawdę świadczenie zwane rentą rodzinną. Jest ono znacznie szersze niż termin „emerytura” i obejmuje też większe grono świadczeniobiorców niż wyłącznie emeryci. Stąd emeryt czy emerytka starający się o wypłatę emerytury małżonka wnioskują nie o emeryturę, ale właśnie o rentę rodzinną.

W jakich jeszcze sytuacjach można starać się o rentę rodzinną i kogo ona obejmuje? Nie zawsze jej przyznanie dotyczy rodziny emeryta. Renta rodzinna przyznawana jest także znacznie młodszym bliskim osoby zmarłej. Przede wszystkim do jej pobierania uprawnione są dzieci zmarłego do ukończenia przez nich 16 lat lub do ukończenia 25 lat, jeżeli wciąż się uczą. Kryterium wieku nie jest w ogóle brane pod uwagę, jeśli dziecko stało się całkowicie niezdolne do pracy przed ukończeniem 16 lat lub przed ukończeniem 25 lat, jeśli w tym okresie się uczyło.

Zasady te dotyczą zarówno biologicznych, jak i przysposobionych dzieci, potomstwa drugiego małżonka, a także wnuków lub młodszego rodzeństwa, które zostało przyjęte na wychowanie przez zmarłego przynajmniej na rok przed śmiercią (jeszcze przed osiągnięciem pełnoletniości). Co więcej, warunki te rozciągają się również na „inne” dzieci, przyjęte co najmniej na rok przed śmiercią na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, pod warunkiem, że nie były one utrzymywane w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka.

Do pobierania renty uprawiony jest również małżonek zmarłej osoby, o ile spełnia przynajmniej jeden z poniższych warunków:

• w momencie śmierci małżonka miał ukończone 50 lat (ewentualnie: był niezdolny do podjęcia pracy); 
• w momencie śmierci małżonka lub od zaprzestania wychowywania dzieci nie miał ukończonych 50 lat, ale ukończył je w ciągu najbliższych 5 lat;
• w ciągu 5 lat od śmierci współmałżonka (lub zaprzestania wychowywania dzieci) stał się niezdolny do pracy; 
• wychowuje przynajmniej jedno dziecko (wnuka lub rodzeństwo) uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym. Dziecko nie może mieć więcej niż 16 lat lub 18 lat – jeżeli się uczy; 
• sprawuje pieczę nad nieletnim całkowicie niezdolnym do pracy i do samodzielnej egzystencji (lub niezdolnym do pracy i jednocześnie uprawnionym do renty rodzinnej). 

Jak więc widzisz, istnieje niemało sytuacji życiowych, w których nabywa się prawa do renty rodzinnej. Co więcej, krąg uprawnionych może być jeszcze szerszy, nawet gdy wdowa lub wdowiec nie spełniają powyższych kryteriów; mogą oni otrzymać świadczenie:

• na rok, licząc od chwili zgonu małżonka; 
• na czas uczestnictwa w zorganizowanym szkoleniu dotyczącym pracy zarobkowej. Renta wypłacana jest przez maksymalnie 2 lata nauki. 

Ważne! Świadczenie na powyższych zasadach obowiązuje, gdy małżonkowie pozostawali we wspólności małżeńskiej.

Istnienie wspólności małżeńskiej uznawane jest, jeśli zachowana jest jedna z więzi: duchowa, materialna lub fizyczna. Zwykle w opinii sądu wspólność zachodzi, gdy małżonkowie wciąż mieszkają razem, prowadzą wspólnie gospodarstwo domowe, zaspokajają potrzeby rodziny itp. Niemniej bywa, że np. oddzielne mieszkanie może być przesłanką do zakwestionowania przez ZUS wspólności małżeńskiej; Zakład musi to jednak udowodnić.

To jeszcze nie wszystko. Do renty rodzinnej mają prawo również rodzice zmarłego, pod warunkiem, że:

• spełniają kryteria takie jak wdowa/wdowiec (wspomniane powyżej); 

• zmarły przyczyniał się do ich utrzymania bezpośrednio przed śmiercią. 

Czy renta przysługuje, gdy małżonkowie nie żyli razem?

Wyobraźmy sobie teraz sytuację, gdy małżonkowie byli rozwiedzeni lub nie pozostawali we wspólności małżeńskiej, a zmarła osoba płaciła na rzecz (byłego) małżonka alimenty – według prawa były małżonek także może ubiegać się o rentę rodzinną. Aby ją otrzymać, musi spełniać kryteria identyczne jako małżonek ze wspólnotą małżeńską, zaś alimenty muszą być ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.

Rozdzielność majątkowa a emerytura po mężu/żonie

Niemało małżeństw ma w obecnych czasach rozdzielność majątkową, choćby ze względu na prowadzenie działalności gospodarczej przez jedno z nich. Niemniej, rozdzielność majątkowa nie ma wpływu na to, czy wdowie bądź wdowcowi należy się renta rodzinna; istotne jest tylko, czy para pozostawała we wspólności małżeńskiej (o której wspominaliśmy wyżej).

Emerytura po mężu/żonie: ile lat małżeństwa musi upłynąć?

Staż małżeński przy nabyciu praw do renty rodzinnej nie ma żadnego znaczenia; małżeństwo mogło przeżyć razem 50 lat albo i zaledwie 5 miesięcy, lecz do wypłaty świadczenia dla wdowy/wdowca znaczenie ma, czy zmarły podlegał pod ubezpieczenie emerytalno-rentowe i czy wdowiec spełnia kryteria przyznania renty, o których pisaliśmy wyżej.

Ile wynosi renta rodzinna?

Niestety, wysokość renty rodzinny nie pokrywa w całości tego, co otrzymywałby małżonek, gdyby żył. Wartość wypłacanego świadczenia zależy nie tylko od kwoty, którą uzbierał zmarły, lecz także od liczby osób uprawnionych do utrzymywania świadczenia.

Jeżeli jest to tylko jedna osoba – np. wdowiec czy wdowa – to przysługuje jej 85% świadczenia małżonka. Gdy są to dwie osoby (np. wdowa i dziecko), wysokość świadczenia wynosi 90%. Natomiast gdy uprawnionych do renty jest troje lub więcej, renta wynosi 95% tego, co otrzymywałby małżonek.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych ustala rentę rodzinną w najkorzystniejszej wysokości. Jest ona wypłacana jako jedna łączna renta (istnieje także możliwość podzielenia jej w równych częściach pomiędzy uprawnionych).

Przykładowo: 50-letniemu wdowcowi i jego dwojgu nieletnich lub wciąż uczącym się dzieciom przyznano rentę w wysokości 95% świadczenia, jakie otrzymywałaby jego żona. Z kolei 67-letnia wdowa otrzyma 85% emerytury, jaką pobierałby jej zmarły mąż.

Emerytura po zmarłej żonie – czy możliwa jest wypłata świadczenia?

Płeć pobierającego rentę rodzinną po zmarłym małżonku nie jest istotna; dla wdowca, identycznie jak dla wdowy, liczy się tylko spełnienie kryteriów przyznania renty, o których pisaliśmy powyżej (50 lat, niezdolność do pracy, wychowywanie nieletnich dzieci lub wnuków itp.).

Jeżeli emerytura żony była wyższa od emerytury męża, to wdowiec może zdecydować się na pobieranie świadczenia małżonki. Zwykle jednak emerytury kobiet są niższe z uwagi na niższe zarobki i krótszy okres pracy zawodowej, zatem mężczyzn decydujących się na zamianę nie ma wielu.

Co z własnym świadczeniem?

Niestety, nie można łączyć wypłaty własnej emerytury i emerytury zmarłego małżonka – należy wybrać jedną z nich. Zwykle – co logiczne – wdowcy czy wdowy decydują się na emeryturę współmałżonka, jeśli ich własne świadczenie jest niższe. Należy tylko pamiętać, że wdowie/wdowcowi przysługuje 85% świadczenia małżonka.

Ważne: otrzymywanie świadczenia nie wyklucza wcale możliwości podjęcia pracy zawodowej. Przykładowo, jeśli 60-letnia wdowa wciąż pracuje, to i tak przysługuje jej prawo do renty rodzinnej po mężu (jeśli spełnia opisane wcześniej kryteria dla małżonków osób zmarłych). Nie zawsze będzie to jednak dokładnie 85% świadczenia męża. Dlaczego?

W przypadku osiągania dochodu z tytułu zatrudnienia lub innej działalności (podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego), ZUS ma prawo zmniejszyć, a nawet w ogóle zawiesić wypłacanie Twojej renty.

Gdy Twój przychód przekroczy 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, Twoje prawo do renty zostanie zawieszone.

Z kolei świadczenie zostanie pomniejszone, jeżeli Twój przychód będzie wyższy niż 70%, ale niższy niż 130% przeciętnego wynagrodzenia – w takiej sytuacji renta zostanie zmniejszona o kwotę przekroczenia, ale nie więcej niż o kwotę maksymalnego zmniejszenia.

Ile wynosi kwota maksymalnego zmniejszenia? W dniu 1 marca 2021 r. ZUS ustanowił ją na poziomie:

• 646,67 zł – emerytura, renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, 
• 485,04 zł – renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy, 
• 549,71 zł – renta rodzinna dla jednej osoby. 

ZUS podaje ponadto graniczne kwoty przychodu w ciągu roku, od których zależy zmniejszenie lub zawieszenie renty. W 2020 r. wynosiły one:

• 43 187,90 zł – co stanowi sumę kwot przychodu odpowiadających 70% przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń w 2020 r. 
• 80 205,20 zł – co stanowi sumę kwot przychodu odpowiadających 130% przeciętnych miesięcznych wynagrodzeń w 2020 r. 

Emerytura po mężu lub po żonie - podsumowanie

Jeśli znalazłeś się w ciężkiej sytuacji życiowej i finansowej po śmierci małżonka, upewnij się, czy nie przysługuje Ci renta rodzinna. Istnieje wiele sytuacji, w których świadczenie powinno być wypłacane; wszystko zależy jednak od tego, czy zmarły był ubezpieczony i płacił składki emerytalno-rentowe.

Jeżeli skończyłeś/aś 50 lat lub zbliżasz się do tego wieku, wychowujesz nieletnie bądź uczące się dzieci, to masz prawo do świadczenia. Podobnie jeśli Twoja emerytura jest niska, a zmarły pobierał wyższą, to możesz zamienić swoje świadczenie na 85% tego, co otrzymywał Twój małżonek.

ZUS będzie wymagał od Ciebie dołączenia dokumentów takich jak: akt zgonu małżonka i dokument potwierdzający zawarcie małżeństwa. Wniosek możesz złożyć osobiście w placówce ZUS, przesłać elektronicznie za pomocą Platformy Usług Elektronicznych (PUE ZUS) lub pocztą. Wniosek rozpatrywany jest przez oddział Zakładu właściwy dla Twojego miejsca zamieszkania.