Obligacje – czym są, jak i kiedy warto je kupić?

Rodzaje obligacji, które musisz znać

Skoro już zasygnalizowaliśmy, że obligacja obligacji nierówna, warto wspomnieć o rodzajach tych papierów wartościowych. Początkujący inwestor może poczuć się zagubiony, bo nie dość, że ich łączna liczba sięga nawet kilkudziesięciu, to na dodatek można je sklasyfikować na kilka sposobów.

Na początku powinieneś jednak skupić się na podstawowych rodzajach obligacji i ich trzech głównych kryteriach podziału. To wystarczy, abyś mógł rozeznać się w specyfice takich instrumentów i określić wstępnie, które obligacje warto włączyć do swojego portfela inwestycyjnego.

Klasyfikacja według kryterium emitenta

To podstawowy podział obligacji, który został już wstępnie przedstawiony. W zależności od tego, kto jest emitentem papierów wartościowych, wyróżniamy:

• obligacje skarbowe – emitowane przez Skarb Państwa,
• obligacje korporacyjne – sprzedawane przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą,
• obligacje komunalne, zwane również municypalnymi, które są papierami wartościowymi emitowanymi przez jednostki samorządu terytorialnego, czyli gminy, powiaty i województwa.

Dodatkowo możemy wyróżnić jeszcze obligacje spółdzielcze (stanowią niewielki segment rynku), które są sprzedawane przez banki spółdzielcze, jak również tak zwane obligacje quasi-skarbowe. Te ostatnie formalnie nie stanowią osobnej kategorii produktów, ale trudno też je uznać za typowe obligacje korporacyjne. To papiery emitowane przez duże przedsiębiorstwa państwowe, więc odznaczają się ryzykiem podobnym do „skarbówek”.

Zarówno w Polsce, jak i w skali globalnej największym zainteresowaniem cieszą się obligacje rządowe. U nas ich rynek jest kilkunastokrotnie większy niż rynek papierów korporacyjnych, przy czym w innych krajach takie proporcje nie są standardem. Na bardziej rozwiniętych rynkach obligacje stanowią ważne źródło finansowania przedsiębiorstw, a na niektórych z nich sumarycznie mają większą wartość niż rynek obligacji skarbowych.

Poniższy wykres pokazuje udział w globalnym rynku papierów „prywatnych” oraz tych emitowanych przez władze centralne i lokalne.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych agencji Bloomberg (2021 r.).

Podział obligacji ze względu na kryterium oprocentowania

Drugi główny podział obligacji rozróżnia je pod kątem sposobu oprocentowania. W tym wypadku możemy wyróżnić:

• obligacje o stałym oprocentowaniu, w których oprocentowanie jest stałe i z góry znane przez cały okres ich istnienia,
• obligacje o zmiennym oprocentowaniu, które zależne jest od stopy referencyjnej (w Polsce jest to stopa WIBOR) i zmienia się w kolejnych terminach płatności odsetek,
• obligacje zerokuponowe (bezodsetkowe), czyli obligacje o zerowym oprocentowaniu, które są wykupywane po cenie nominalnej, ale nabywane po cenie od niej niższej – w ich przypadku zysk inwestora stanowi różnica pomiędzy tymi wartościami.

W Polsce najczęściej emituje się papiery o oprocentowaniu zmiennym, natomiast obligacje zerokuponowe mają niespełna 1-procentowy udział w rynku. Na bardziej rozwiniętych rynkach wygląda to już nieco inaczej; papiery bez kuponu również są tu mało popularne, ale za to oprocentowanie stałe występuje częściej niż zmienne.

Podział ze względu na termin zapadalności obligacji

Obligacje, podobnie jak np. lokaty terminowe, można również sklasyfikować pod względem okresu ważności (wykupu). Przyjmuje się, że zależność pomiędzy terminem zapadalności a rodzajem obligacji wygląda następująco:

• obligacje krótkoterminowe (nazywane bonami pieniężnymi) – do 1 roku,
• obligacje średnioterminowe – od 1 roku do 5 lat,
• obligacje długoterminowe – powyżej 5 lat,
• obligacje wieczyste (tzw. konsole) – nie mają terminu zapadalności i zapewniają posiadaczowi rentę wieczystą, czyli nieskończony strumień odsetek.

Sprzedaży obligacji z każdej wymienionej grupy dokonują wyłącznie rządy i banki centralne, przy czym na emisję konsoli mogą pozwolić sobie jedynie władze państw z wysoko rozwiniętymi gospodarkami. Papiery średnio- i długoterminowe emitują wszystkie typy emitentów, dlatego zarówno w Polsce, jak i w skali globalnej, jest ich zdecydowanie najwięcej.

Ogólna zasada jest taka, że im większy i bogatszy jest emitent, tym dłuższy może być termin zapadalności obligacji. W papierach emitowanych przez mniejsze podmioty wynosi on często dwa lub trzy lata, natomiast duże przedsiębiorstwa oraz władze centralne i lokalne chętnie decydują się również na cztero- i pięcioletni termin wykupu. Emisji obligacji długoterminowych dokonują już głównie władze lokalne i centralne, przy czym tylko te ostatnie oferują skrajnie długie okresy zapadalności, rzędu np. 12 czy 30 lat.

Inne rodzaje obligacji

Każdą obligację da się sklasyfikować według kryterium emitenta i oprocentowania, a także pod względem terminu zapadalności. Część takich instrumentów posiada jednak dodatkowe cechy, na podstawie których można je przypisać do jeszcze innych grup obligacji. Z tego względu, jeśli zdecydujesz się głębiej przeanalizować rynek, możesz spotkać również:

• obligacje indeksowane, czyli emitowane głównie przez Skarb Państwa papiery dłużne, których poziom oprocentowania jest różny w poszczególnych okresach odsetkowych i zależy od stopy inflacji;
• obligacje z prawem pierwszeństwa, które dają obligatariuszowi prawo do objęcia nowej emisji akcji danej spółki przed innymi inwestorami;
• obligacje przychodowe, które stanowią szczególny rodzaj obligacji komunalnych i polegają na tym, że odpowiedzialność emitenta jest ograniczona do kwoty przychodów wygenerowanych przez przedsięwzięcie, które sfinansował środkami uzyskanymi w ramach emisji obligacji;
• obligacje zabezpieczone, które są emitowane przez podmioty o niestabilnej sytuacji finansowej i wiążą się z ustanowieniem zabezpieczenia na majątku emitenta;
• obligacje hipoteczne, w których emitent ustanawia hipotekę na nieruchomości, dzięki czemu obligatariusze mają prawo zaspokoić z niej swoje roszczenia przed innymi wierzycielami.

Powyższa lista nie obejmuje wszystkich obligacji, jakie występują na rynku. Dodatkowo możesz znaleźć na nim również obligacje: podporządkowane, zamienne na akcje, z opcją wykupu (callable) czy z opcją sprzedaży (puttable). Nie są one jednak istotne z punktu widzenia celów, jakie przyświecają temu artykułowi, dlatego nie będziemy się nimi szerzej zajmować.

Jak, gdzie i kiedy najlepiej kupić obligacje? Inwestowanie w praktyce

Wybór obligacji jest ogromny, ale większość (przynajmniej tych polskich) znajdziesz w jednym miejscu. Chcąc inwestować w papiery inne niż te, które emituje Skarb Państwa, musisz jedynie uzyskać dostęp do giełdy Catalyst, będącej częścią Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Do tego potrzebny jest Ci pośrednik, czyli np. dom maklerski, i prowadzony przez niego rachunek inwestycyjny. Dzięki temu będziesz mógł zawierać transakcje zakupu i sprzedaży obligacji z innymi inwestorami.

Na giełdzie możesz inwestować we wszystkie rodzaje obligacji, w tym również w część obligacji skarbowych. Te ostatnie są także dostępne na rynku pierwotnym, gdzie za ich sprzedaż odpowiadają agenci emisji, czyli PKO BP i Pekao SA. Wśród nich są obligacje rodzinne, emerytalne oraz zwykłe papiery skarbowe o zmiennym lub stałym oprocentowaniu. Można je nabyć bez konta maklerskiego, np. w oddziale banku PKO BP lub Pekao SA, czy też za pośrednictwem strony www.obligacjeskarbowe.pl.

Należy podkreślić, że cena nominalna obligacji nie musi pokrywać się z minimalną kwotą, jaką trzeba zainwestować w konkretne obligacje. Często jest tak, zwłaszcza w przypadku papierów korporacyjnych, że dolny limit wartości zakupu wynosi 5 000 lub 10 000 zł. Co więcej, niektóre oferty są skierowane wyłącznie do majętnych inwestorów i mają próg wejścia w inwestycję na poziomie kilkuset tysięcy złotych.

Obligacje w ofercie niepublicznej

W rzeczywistości duża część emitowanych obligacji pozostaje dla Ciebie niedostępna nawet, jeśli zgromadziłeś pokaźne oszczędności. Jest tak dlatego, że wiele mniejszych przedsiębiorstw i jednostek samorządowych oferuje papiery w trybie niepublicznym, czyli kierowanym do niewielkiej, z góry określonej, wyselekcjonowanej grupy podmiotów.

Decydują się na to ze względu na brak wymogu przedstawiania prospektu emisyjnego lub memorandum informacyjnego, a także z uwagi na większe szanse na sprzedaż całej wyemitowanej puli papierów. Inaczej mówiąc, jest to dla nich tańszy i prostszy sposób na pozyskanie oczekiwanej wielkości kapitału.

Obligacje zagranicznych emitentów

Jeśli dysponujesz większymi oszczędnościami, nie musisz ograniczać się do polskiego rynku instrumentów dłużnych. Część domów maklerskich umożliwia bowiem inwestowanie w obligacje zagraniczne, zarówno te emitowane przez spółki, jak i rządy poszczególnych krajów.

Pamiętaj jednak, że takie papiery nie tylko mają dość wysoki próg minimalny inwestycji np. 10 000 EUR lub USD, ale również są rozliczane w walutach obcych i tym samym wiążą się z ryzykiem walutowym. Istotny jest też fakt, że za transakcje z ich udziałem domy maklerskie pobierają zwykle wyższą prowizję, niż w przypadku obligacji polskich emitentów.

Inwestowanie w obligacje poprzez fundusze inwestycyjne

Jeśli masz mniejsze zasoby finansowe lub chcesz zmniejszyć ryzyko inwestowania w obligacje, możesz nabyć jednostki uczestnictwa wybranego funduszu obligacji. Takie podmioty lokują środki w dziesiątkach, a nawet setkach obligacji różnych emitentów. Pozwalają uzyskać ekspozycję na papiery zagranicznych przedsiębiorstw, wybranych krajów rozwijających się lub innych dowolnych emitentów. To, w które konkretnie obligacje inwestuje dany fundusz, zależy od jego profilu inwestycyjnego.

Pośrednie inwestowanie w obligacje umożliwiają również fundusze typu ETF oraz kontrakty terminowe. Zaletą ETF-ów jest m.in. to, że pozwalają uzyskać ekspozycję na papiery wartościowe, które z różnych względów są trudno dostępne dla polskich inwestorów indywidualnych (np. obligacje rządu USA). Z pomocą kontraktów terminowych możesz natomiast zarabiać na wzrostach lub spadkach cen obligacji (np. emitowanych przez polski rząd), korzystając przy tym z mechanizmu dźwigni finansowej.

Kiedy jest dobry moment na zakup obligacji?

Wiesz już, gdzie, jak i za jakie kwoty możesz kupować obligacje. Pozostaje zatem rozważyć kwestię tego, kiedy jest najlepszy moment na taką inwestycję. By móc to rozstrzygnąć, musimy bliżej przyjrzeć się fazom cyklu koniunkturalnego, znaczeniu stóp procentowych, jak również zależności pomiędzy ceną obligacji a ich rentownością.

Pamiętaj też, że na rynku występuje ogromna liczba obligacji, które różnią się choćby rodzajem oprocentowania, typem emitenta czy możliwością sprzedaży na giełdzie. Siłą rzeczy nie może być zatem tak, że najlepszy czas na zakup będzie taki sam dla każdego rodzaju obligacji.

Wpływ stóp procentowych na cenę i rentowność obligacji

Chcąc skutecznie inwestować na rynku długu, musisz zrozumieć wpływ stóp procentowych na cenę i rentowność obligacji.

Moment zakupu obligacji a faza cyklu koniunkturalnego

Są okresy, kiedy warto inwestować w obligacje korporacyjne, i okresy, w których lepiej sprawdzają się obligacje skarbowe. W innych momentach powinniśmy interesować się obligacjami o zmiennym oprocentowaniu, a w innych o oprocentowaniu stałym. O tym, które obligacje warto nabyć w danym okresie, decyduje m.in. aktualna i przewidywana wysokość stóp procentowych, a także obecna faza cyklu koniunkturalnego.

Gospodarka porusza się w cyklach, na które składają się fazy: recesji, ożywienia, wzrostu (ekspansji) i spowolnienia (przegrzania). Z punktu widzenia podjętego tematu ważne jest to, że w poszczególnych fazach pewne klasy aktywów osiągają wyższe stopy zwrotu od innych.

Dla inwestowania w obligacje długoterminowe o stałym oprocentowaniu (mowa tu głównie o obligacjach skarbowych) najlepszym okresem jest nadchodząca recesja, kiedy to banki centralne zaczynają stymulować gospodarkę do wzrostu, rozpoczynając serię obniżek stóp procentowych. W tym czasie rentowność obligacji spada, a więc jednocześnie rosną ich ceny.

Obligacje korporacyjne mogą sprawdzić się w fazie ożywienia, w której atrakcyjne (na tle innych papierów dłużnych) oprocentowanie idzie w parze ze względnie niskim ryzykiem – wówczas w gospodarce rośnie konsumpcja i inwestycje, więc emitenci nie mają trudności z obsługą długu. Jednak najlepszymi momentami na zakup obligacji przedsiębiorstw są okresy skrajnej paniki na ryzykownych rynkach. Wtedy inwestorzy, w obawie o kondycję emitentów, wyprzedają też papiery korporacyjne, zbijając ich ceny (w tych momentach należy jednak zachować ostrożność, bo część firm faktycznie może doświadczyć problemów finansowych).

Ryzyko, potencjał zysku i horyzont czasowy inwestycji w obligacje

Obligacje niejako z założenia stanowią inwestycję średnio- lub długoterminową. Po zakupie często pozostają w portfelu inwestora aż do momentu wygaśnięcia, a więc najczęściej przez okres od 1 roku do kilku czy kilkunastu lat (choć są też obligacje z np. 3-miesięcznym terminem wykupu).

Jeśli chodzi o kwestię ryzyka i dochodowości, to obligacje uchodzą za względnie bezpieczną formę inwestycji o stosunkowo niskim potencjale zysku. W rzeczywistości powyższy opis można uznać za prawdziwy, ale przede wszystkim w odniesieniu do obligacji Skarbu Państwa. Papiery innych emitentów wykazują w tych aspektach znacznie większe zróżnicowanie.

Emitent obligacji a potencjał zysku i ryzyko inwestycji

Najbardziej wiarygodny emitent obligacji, czyli Skarb Państwa, płaci odsetki nieznacznie wyższe od większości lokat terminowych, ale jednocześnie daje praktycznie stuprocentową pewność, że zwróci pożyczony kapitał.

Papiery jednostek samorządowych wiążą się z tylko minimalnie większym ryzykiem, jednak w zamian oferują nieco wyższy zysk.

Natomiast w przypadku obligacji przedsiębiorstw sprawa jest już bardziej złożona. Rynek papierów korporacyjnych charakteryzuje się ogromną różnorodnością, dlatego jego specyfikę najlepiej oddaje dobrze znana inwestorom zasada: im wyższe ryzyko, tym większy oczekiwany zysk. By móc lepiej zrozumieć jej znaczenie, posłużmy się przykładami dwóch skrajnie różnych grup emitentów.

Obligacje korporacyjne emitują potężne międzynarodowe firmy, takie jak Apple, Coca-Cola czy McDonald’s. Pod względem wiarygodności i stabilności finansowej plasują się one niemal na równi z zamożnymi państwami, dlatego ich papiery wartościowe wiążą się z niskim ryzykiem i niewielkimi odsetkami. Największym polskim przedsiębiorstwom, czyli m.in. niektórym bankom i spółkom państwowym, daleko do wspomnianych gigantów, ale ich obligacje są względnie bezpieczne. Dlatego mają one potencjał zysku zbliżony lub niewiele wyższy od obligacji komunalnych emitowanych przez gminy, powiaty czy województwa.

Obligacje emitują również firmy o krótkiej historii działalności oraz podmioty będące w złej sytuacji finansowej. Żeby przyciągnąć do siebie inwestorów, oferują one oprocentowanie nawet kilkukrotnie wyższe od średniej rynkowej. Sęk w tym, że czasem opóźniają się z wypłatą odsetek, a niekiedy wręcz bankrutują i w ogóle nie wykupują wyemitowanych papierów. W takim wypadku zwykle masz małe szanse na odzyskanie środków – i to nawet, jeśli obligatariuszy objęto dodatkowym zabezpieczeniem np. w postaci hipoteki.

Poniższa tabela pokazuje, jak w przypadku polskich obligacji prezentują się: poziom ryzyka, potencjał zysku oraz typowy horyzont inwestycyjny.

Jak ocenić ryzyko obligacji?

Aby oszacować potencjalny zysk z inwestycji w konkretne obligacje, zwykle musisz znać jedynie ich oprocentowanie, termin wykupu oraz wartość nominalną. Jeśli chodzi o ocenę ryzyka, to kluczowy jest w tym aspekcie rodzaj emitenta i jego wiarygodność. O tym, czy masz do czynienia z ryzykownymi papierami, powie Ci również samo ich oprocentowanie – ponadprzeciętnie wysokie będzie tutaj negatywnym sygnałem.

Dana obligacja może być obarczona nie tylko wspomnianym ryzykiem emitenta, ale także jednym, dwoma lub kilkoma innymi dodatkowymi rodzajami ryzyka.

Obligacjom notowanym na giełdzie często towarzyszy ryzyko płynności; polega ono na niemożności nabycia lub zbycia papierów bez niekorzystnego wpływu na ich cenę, za co odpowiada mała lub wręcz zerowa liczba zleceń kupna i sprzedaży.

Wiele obligacji wiąże się również z ryzykiem stopy procentowej, czyli możliwością zmiany wartości obligacji na skutek zmiany stóp procentowych.

W obligacjach zagranicznych występuje natomiast ryzyko walutowe, a więc możliwość pogorszenia się wyniku inwestycji wskutek niepożądanej zmiany kursu waluty obligacji względem tej, którą posługuje się inwestor.

Pomocne ratingi obligacji

Najważniejszym ryzykiem związanym z obligacjami jest ryzyko emitenta, dlatego to właśnie ono często stanowi przedmiot regularnych, pogłębionych badań. Przeprowadzaniem tych ostatnich zajmują się wyspecjalizowane agencje ratingowe, takie jak Moody’s, Standard & Poor’s czy Fitch, które na podstawie analizy fundamentalnej określają wiarygodność finansową podmiotu lub jakość emitowanych przez niego papierów wartościowych.

Ratingi mają duże znaczenie dla ocenianych emitentów obligacji. Dzięki gruntownej analizie kondycji ekonomicznej, czynników ryzyka i perspektyw rozwoju zwiększa się ich wiarygodność, a to z kolei obniża koszt pozyskiwania przez nich kapitału; im wyższy rating emitenta, tym niższe może on zaoferować oprocentowanie.

Oceny ratingowe są również istotne dla inwestorów indywidualnych i instytucjonalnych, którym pomagają podejmować lepsze decyzje inwestycyjne. Jednak w Polsce nie ma obowiązku nadawania ocen ratingowych obligacjom (wyjątek stanowią emisje kierowane na rynki zagraniczne). Z tego względu decydują się na to zwykle jedynie duże podmioty, w przypadku których korzyści wynikające z uzyskania oceny ratingowej przewyższają koszty, jakie ponoszą one w związku z przeprowadzeniem oceny przez renomowaną agencję ratingową.

W poniższej tabeli przedstawiliśmy i omówiliśmy podstawowe oznaczenia ocen, jakie nadają najważniejsze agencje ratingowe na świecie.

Pamiętaj, że oceny ratingowe dokonywane są na podstawie aktualnych danych i mają jedynie charakter prognostyczny. Co więcej, poszczególne agencje stosują w tym zakresie własne założenia i algorytmy, przez co ten sam podmiot lub jego obligacje mogą otrzymać inną ocenę. Wszystko to sprawia, że ratingi powinieneś traktować jedynie jako miarę pomagającą ocenić ryzyko danej obligacji, nie zaś pewnik, który wyraża faktyczne bezpieczeństwo inwestycji.

W przypadku obligacji emitowanych przez Skarb Państwa ocenie może podlegać zarówno emitent (państwo), jak i obligacje jego poszczególnych emisji. Co więcej, ocena ratingowa państwa jest istotna również dla ratingu przedsiębiorstw działających na jego terytorium; zgodnie z zasadami stosowanymi przez agencje, żadna firma nie może mieć ratingu wyższego niż państwo, na terytorium którego funkcjonuje.

Jak ograniczyć ryzyko inwestowania w obligacje?

Jeśli jesteś początkującym inwestorem, powinieneś skupić się na papierach skarbowych oraz innych bezpiecznych obligacjach, najlepiej tych z dobrymi ocenami ratingowymi. Musisz mieć jednak świadomość, że nawet w tym przypadku jesteś narażony na rozmaite rodzaje ryzyka. Jak możesz je ograniczyć?

• inwestuj w obligacje o długości okresu do dnia wykupu, który będzie podobny do Twojego docelowego horyzontu inwestycyjnego;
• jeśli kupujesz obligacje skarbowe, najlepiej trzymaj je do dnia wygaśnięcia;
• inwestując w obligacje korporacyjne, co jakiś czas sprawdzaj sytuację finansową emitenta;
• dywersyfikuj swój portfel inwestycyjny, kupując obligacje różnych emitentów.

Czy warto inwestować w obligacje?

Obligacje są ciekawą alternatywą dla lokat terminowych i akcji, która wiąże się z relatywnie niskim ryzykiem i sporą elastycznością, a przy tym może dać zysk wyższy od inflacji. Sprawia to, że stanowią godny polecenia instrument dla osób o umiarkowanej i wysokiej awersji do ryzyka, a także inwestorów, którzy chcieliby wzbogacić swój portfel inwestycyjny o bezpieczne produkty. Warto w nie inwestować również z myślą o emeryturze, za pośrednictwem rachunku IKE Obligacje lub zwykłego konta maklerskiego w ramach IKE lub IKZE.

W Polsce najpopularniejsze są obligacje skarbowe, ale posiadając rachunek inwestycyjny możesz łatwo inwestować również w papiery emitowane przez inne podmioty: banki, instytucje pożyczkowe, przedsiębiorstwa państwowe, firmy niefinansowe, gminy, powiaty czy województwa. Dużą zaletą instrumentów giełdowych jest możliwość ich odsprzedaży, choć faktem jest, że cieszą sią małym zainteresowaniem. Oznacza to, że w razie chęci sprzedaży posiadanych obligacji (chyba że są to papiery skarbowe) przez długi czas możesz nie znaleźć na nie chętnych.

Miej na uwadze, że przedstawione informacje stanowią tak naprawdę jedynie wstęp do tematu inwestowania w obligacje. Aby lepiej zrozumieć ich istotę i wybrać odpowiednią dla siebie opcję, powinieneś bardziej zgłębić temat poszczególnych rodzajów obligacji: skarbowych, komunalnych i korporacyjnych. Dopiero wtedy będziesz mógł określić, które z nich najlepiej spełnią Twoje oczekiwania inwestycyjne.